Справедливость в гражданском процессе.
Не так оформил иск, не подал встречный, указал не ту норму, что-то не приложил, разводим руками: «это ваше процессуальное упущение». Ошибся в мелочи, всё - спорить бесполезно. Получается, цель суда – формально соблюсти ГПК, а не решить спор.
А как в Германии? Судья ведёт беседу с истцом и ответчиком и узнаёт - кто чего хочет. Допустим, иск не так написан, нет доказательств или иск должен быть к иному лицу. Судья об этом говорит и делает всё, чтобы решить спор. У наших судей таких прав нет. Он ограничен рамками иска и пассивен. Оценивает, что дали стороны и никаких инициатив.
Другая «беда». «Лабиринт» процедур. Пройдя «круги ада» нашей бюрократии и даже выиграв дело - будут ли считать такое мытарство справедливым?
Одна женщина писала в Фейсбуке, как судилась в Англии. Подала иск онлайн. Простенькая форма: имя - адрес - суть иска - согласна ли на медиацию. Согласилась. Позвонил медиатор и уточнил требования. Затем он переговорил с ответчиком.
Полчаса и спор решён. Медиатор скинул на емэйл одобренное сторонами соглашение, а копию - в суд. Не надо никуда идти, ничего подписывать. Всё удивительно просто, и, главное, по-человечески.
Во вторник был в Сарыаркинском суде. Судьи просили дать им процессуальную активность, чтобы сами могли докопаться до истины. Стыдно перед людьми, говорят. В их глазах – мы формалисты.
КАМЕНЬ ТРЕТИЙ - ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРАВОСУДИЯ.
Азаматтық істер қатты көбейіп келеді. 5 жылда 2 есе. 2013 жылы 560 мың іс болса, былтыр 900 мың.
Алматының Әуезов ауданында бір судья күніне 12 іс пен материал қарапты. Төрт жылда жүктеме 3 есе өсті. Судьялар қағазға көмілуде. Адам тағдырын конвейерге айналдырсақ, сапа қайдан болсын?
Әр іс бойынша кемінде екі тарап. Сонда 2 млндай адам сот әуресінде жүр. Оған сот аппаратын, прокурорларды, адвокаттарды, эксперттерді, сот орындаушыларды қосыңыз. Бұл бюджетке үлкен салмақ. Дамуымызға үлкен кедергі.
Арызданып жүргендер бала-шаға, қалшылдаған қарт емес. Көбісі бизнес жасап, жұмыс орындарын ашып, елге пайда келтіріп жүргендер. Кәсібін ысырып қойып, алтын уақыттарын соттасуға жұмсауда.
Біреу меншігін даулайды, екіншісі қарызын талап етеді, үшіншісі еңбекақысын өндіргісі келеді. Үйдегі проблемасын сотта шешемін деушілер де көп - ағасы інісімен, әкесі баласымен соттасып жатқан жағдай аз емес. Кәсіпкерден «жағдай қалай?» деп сұрай қалсаң, соттасып жатырмын дегенді жиі естисің.
Сонда қалай, табиғатынан сабырлы, жанжалды жақтырмайтын халқымыз дауға құмар болып кеткені ме? Басымыз піспей қалса, дереу сотқа жүгіреміз. Қит етсек сол. Екі арадағы дауды сот аренаға шығарып, айқай-шумен шешкіміз келеді. Бітімге келу, татуласу, келісу мәдениетіміз қайда жоғалып кетті?
Сотқа арызды бермей жатып, таныс іздей бастаймыз. «Сотта ағам бар, көкем бар» деп қорқытамыз. Сондағы мақсат - әділдік емес, оппоненттен өш алу, абыройын айрандай төгу.
Сондықтан Елбасымыз дамуымызға кедергі болатын осындай жағымсыз әдеттерден құтылуымыз қажет деп шегелеп айтқан. Рухани жаңғырамыз десек, соның негізгі бір шарты осы.
Әрине, даулар кез-келген қоғамда бар. Бірақ, олардың барлығын сотта шешу мүмкін емес. Сот екі жақты бірдей қанағаттандыра алмайды.
Ең тиімді жол - дауды сотсыз шешетін институттарды дамыту. 2017 жылы бітіммен аяқталған даулардың үлесі 4-ақ пайыз. Бірақ, оған да сені қиын. Өйткені, статистикада жалғандық көп.
Тараптарды бітімге келтіру - біз үшін жаңалық емес. Билер сотының түпкі мақсаты - екі жақты татуластыру, табыстыру болған. «Дау мұраты - біту» деген нақыл сөз осыдан қалған.
Екінші жағынан, бұл әлемдік тренд. Дамыған елдерде тартысты шешетін балама институттар көп.
АҚШ-та, дамыған елдерде даудың көбісі соттан тыс жерде шешіледі. Қытайда таластардың 30%, Словенияда 40% бітіммен соттың өзінде аяқталады.
Дауды тек сот шешеді деген көзқарас бізде қатып қалған. Кейде басында ашуға беріліп, сотқа жүгініп, кейін басылып, «қатты кеткен жоқпын ба, алдыма келсе шешу жолын іздер едім қой» деп жатамыз.
Соттар осындай бейбіт жолды көрсететін, ұрыс-керіссіз, бір-бірін тыңдап, бір мәмілеге келуіне жағдай жасайтын алтын көпір болуы тиіс. Сот, әкімдер, Ассамблея, партиялар болып осыны қолға алсақ.
Қай кезде де сөзге тоқтаған халықпыз ғой. Бітімнің, татуласудың бар пайдасын жылы, сүйегіне өтетіндей, жүрегіне жететіндей сөздермен айтып үйренсек, онда қоғамда шағым да азаяды, жалпы ахуал да жақсарады. Соттасып, тартысып, араздасып жүрген адамдарда қандай көңіл болсын?
Осының барлығын не үшін айтып отырмын?
Отырысқа облыс әкімдерінің орынбасарлары қатысып отыр. Сіздерге өтініш - айтысып жүрген ағайындарымызды компромисске келтіретін, бітімге шақыратын, оның артықшылығын, ұтымды жағын ашып көрсететін, сотқа жеткізбей татуластыратын бір тиімді орын жасасақ. Оған мықты мамандарды дайындасақ - медиатор, психолог, конфликтолог, отставкадағы судьяларды және сөзге шешен, ойы жүйрік, халықпен тікелей сөйлесе білетін, тілін табатын, көндіре алатын тұлғаларды тартсақ.
Мың адамға шаққанда даудың көбісі Алматы, Астана, Орал, Қарағанды, Павлодарда. Шымкентте даулар Алматыға қарағанда 5 есе аз екен.
«Жұмыла көтерген жүк жеңіл» дегендей, бар күшімізді осыған салсақ. Сонда дау да қысқарады, билікке де өкпе азаяды, соттарға да сенім өседі.
Күтіңіз. Сауал орындалуда...
